İLK MÜSLÜMAN BAYAN TİYATRO OYUNCUSU
“ Beni acıyarak değil; düşünerek, severek ve kucaklayarak hatırlayın. Tiyatro varsa ben varım!”
Afife’nin tiyatroya olan tutkusu, bir gün sahneye çıkma hayali uzun yıllar öncesinde paşa dedesiyle el ele gittiği oyunlarla başlamıştır. Lakin o periyotlarda Müslüman bayanların sahneye çıkması yasaktır. Önündeki mahzuru Paşa dedesi her ne kadar anlatsa da küçük kız bunları anlayabilecek yaşta değildir. Tiyatroya olan ilgisi üzerine dadısı Sophia, Ziya ve Afife’nin istedikleri oyunu canlandırabilmeleri için onlara sahne tasarlamış, iki çocuğun şovları başta dedeleri Sait Paşa olmak üzere mesken halkının en büyük cümbüş kaynağı haline gelmiştir. Sait Paşa,torunlarının sanata olan ilgilerini her daim takdir etmiş, memnun olmuştur. Babası Hidayet Beyefendi ise ailede çok bilgili olmasıyla birlikte daha çok muhafazakar kimliğiyle ön plandadır. Hidayet Beyefendi, Osmanlı’yı, Dr. Sait Paşa ise İttihat ve Terakkiyi savunduğu için kendi ortalarında muhafazakarlık ve çağdaşlık çatışması yaşıyorlardır. Afife birinci okulun son sınıfındayken Osmanlı’nın tüm topraklarında seferberlik ilan edilmiştir. Devrin İstanbul Belediye Lideri ise toplumun maneviyatını korumak için birinci kent tiyatrosu olan ‘Darülbedayi-i Osmani’ yi kurmuş, ünlü Fransız Tiyatro oyuncusu Andre Antoine’yi getirtmiştir. Tekrar bu devirle tiyatro topluluğunda Müslüman erkeklerle birlikte gayrimüslim bayanlar sahne almaya başlamışlardır. Bu periyodun en düzgün bayan oyuncusu ise daima isminden kelam ettiren Ermeni bir bayan olan Eliza Binemeciyan’ dır. Afife ise periyodun tiyatro topluluğundaki değişimleri daima takip edip bir yandan da okul hayatını devam ettirebilmek için canla başla uğraşıyordur (Özgürlük Savaşçısı Mod). Sonunda hayalini kurduğu okulu Sanayi i Nefise Mektebi’ nin fotoğraf kısmını kazanmıştır. Tam da bu devirde hayatını baştan sona değiştirecek Temaşa Mecmuası’ nda Darülbedayi’ nin idare konseyinin hudutlu sayıda Türk kızlarına tiyatro eğitiminin açılacağı duyurusunu görünce içindeki tiyatro sevdası önündeki zahmetlerin hepsinden ağır gelmiş, 16 yaşındayken ailesinden hiç kimseye söylemeden Darülbedayi’ ye adımını atmıştır. Babası Hidayet Beyefendi, Temaşa Mecmuası’ nda kızını görünce çok hiddetlenmiş, Afife’ye “Ya tiyatroyu bırak ya da konuttan git” diyerek iki seçenek sunmuştur (Babasının desteklemeyip meskenden kovması onda bir yandan Duygusal Mahrumluk Şemasının kökenini oluştururken başka yandan da Terk Edilme Şemasının kökenini oluşturmuştur). Annesi Methiye hanım ise kızının tiyatro sevdasının nasıl da güçlü olduğunu bildiği için kızını yalnız bırakmayarak çok yiğit bir karar vermiştir. Fakat sevgili babası vefat ettiği için artık gidebileceği bir kapısı da yoktur. Bu esnada Afife’nin dadısı Sophia, Afife benim de kızım demiş ve onlara konutunu açmıştır. Üç bayanın büyük ekonomik zorluklarla verdikleri çabalarının sonunda büyük gün gelmiştir. Afife, Afife Jale olarak birinci sefer Eliza Binemeciyan’ ın yıllarca sergilediği “Yamalar” isimli yapıtın ‘Emel’ rolüyle sürpriz bir biçimde Osmanlı’nın en Batılı stilde yaşayanların yeri olan Kadıköy’ de seyirciyle buluşmuştur . Onu sahnede gören seyirci üstün performansının karşılığını güçlü alkış sesleriyle vermiştir. Bunun üzerine Darülbedayi ise birinci Müslüman Türk kadınını sahneye çıkartmanın zaferini yaşamış sonraki hafta için de tekrar Eliza’ nın oynadığı diğer bir oyunla yeniden sahneye sokmak istemişlerdir. Bu oyunun ismi ‘Tatlı Sır’ dır. Oyunun birinci perdesi kapanıp kulise geçince bir dolu polis memuru kulisi basıp Afife Jale’yi merkeze götüreceklerini söylemiştir. Tam da o sırada hayatı boyunca onu hiç yalnız bırakmayacak olan o ağrı başına saplanmıştır (Devlet erkanları tarafından başarısına ket vurulmasının sonucunda psikosomatik mod devreye girmiş, migren atakları başlamıştır). Tam merkeze götürülecekken Kınar Hanım, Afife Jale’nin kaçmasına yardım etmiştir. O günlerde Eliza Binemeciyan İstanbul’ a ve Darülbedayi’ ye geri dönmüştür. Tüm tiyatro topluluğu Afife’ den bahsederken ünlü oyuncu gururuna yedirememiş Afife’nin hakkında ne konuşulduysa herkesi terslemiştir. Bu süreçte Afife Jale ise bir yandan geçmeyen baş ağrılarıyla boğuşurken öbür yandan da sahneye çıkamama korkusu yaşamaktadır (Karamsarlık Şeması). Dehşet dolu bekleyişin akabinde, Darülbedayi oynamasını istedikleri ‘Odalık’ oyununu ona bildirmiştir. Bu oyun, toplumsal gerçekleri gözler önüne seren, efendisine yalnızca vücudunu sunmakla vazifeli olan küçücük kızların cariyelik hayatlarını anlatan oyundur. Afife tekrar bu oyuna tam manasıyla hazırlansa da güçlü baş ağrıları devam etmektedir. Annesi Methiye Hanım tüm devaları denemiş sonundaysa bir psikiyatriste götürme kararı almış, Kadıköy’ deki Dr. Suat’ın kliniğine bir umutla adım atmışlardır. Dr. Suat, baş ağrılarının ilacının sadece morfin kullanmak olduğunu söylemiş, bağımlılık konusunda da genç kızı hiç uyarmamıştır. Morfin sayesinde ağrıları geçmiştir. Gazetelerde isminden “Bir yıldız doğdu” diye bahsettiren Afife ‘Odalık’ oyununu sahnelemek için artık hazırdır. Birinci perdeyi tekrar üstün performansla bitirmiş, seyirci alkıştan yıkılmıştır. İkinci perde ise tekrar birebiri olmuş polis baskın vermiştir. Polisten kaçmak için sahneden inerken o lanet baş ağrısı tekrar başlamıştır (Psikosomatik Mod). Darülbedayi’ nin İdare Şurasına, İstanbul Belediye Başkanlığından gelen resmi yazıda “Müslüman bayanların sahneye çıkarılmamaları” buyruğu gelmiştir. Bunun üzerine Afife, Paşa dedesinden kalma günlüğüne şu satırları yazmıştır. “ Darülbedayi’ nin Yönetim Meclisi
üyelerinden bir zat Şeyhülislam’ a gidiyor. Oradan Dahiliye Nezaretine oradan da Şehremaneti’ ne yazılıyor. Müslüman bayanların sahneye çıkmaları İslam’ a karşıt olduğu için, benim Darülbedayi’ den çıkarılmam bildiriliyor.” (3 mart 1921) Bunun üzerine Afife tiyatro topluluğu tarafından hiç aranıp sorulmadığından tekrar güçlü baş ağrıları yaşamaya başlamış (Terk Edilme ve Duygusal Mahrumluk Şeması), Dr. Suat’ın kapısını daima çalar olmuştur. Dr. Suat onu morfin bağımlısı haline getirdikten sonra ona evlenme teklifinde bulunmuştur. Afife’ nin bu evliliği reddetmesi üzerine ise Dr. Suat morfinin bedelini, vücuduyla ödettirmiş, ona tecavüz etmiştir. Kendisini ruhen ve bedenen kirletilmiş hissettiği için çocukluk aşkı Ziya’nın evlilik teklifini de reddetmek zorunda kalmıştır ( Kusurluluk Şeması). Tiyatroya karşı ümidi yeniden son bulduğunda (Karamsarlık Şeması), Darülbedayi’ nin eski hocalarından biri olan Burhanettin Beyefendi kapısını çalmış, Burhanettin Beyefendi Kumpanyasında ‘Napoleon Bonaparte’ oyununda sahneye çıkmasını istemiştir. Burhanettin Bey’ in Afife’ yi sahneye çıkartması hiç kolay olmamış, Osmanlı ve İngiliz kolluk kuvvetlerine karşı Fransız askerlerden yardım isteyerek Afife’yi sahneye çıkartmayı başarmıştır. General Pelle’ nin karşısında sahne alan Afife, inançlı bir halde sahne alıp oyununu sonlandırdığında yeniden salon alkıştan yıkılmıştır. Afife oyunun sonunda kaçmayı başarmış, Burhanettin Beyefendi ise uzun mühlet ortalıkta görünmemiştir. Afife, Burhanettin Beyefendi ve Semiye’ nin Mısır tipine gideceklerini öğrenene dek ondan haber alamamıştır. Sahneye çıkamamayı kabullenemediğinden baş ağrıları yeniden geçmemiş ve yatağından çıkamaz olmuştur (Psikosomatik mod). Afife bunları yaşarken Osmanlı Devleti’ nin sonuna gelinmiş, 11 Temmuz 1923 salı günü ise Darülbedayi grubu Mustafa Kemal Paşa’ nın huzurunda Müslüman Türk bayanlarının sahneye çıkmasına müsaade alıp, Paşaya şovlarını yapmışlardır. Sahneye itilen akabinde da unutulan biri olmanın acısıyla Afife, paşanın huzuruna kendisinin değil de Muvahhit Bey’ in eşi Bedia Hanımın çıkmış olmasına çok üzülmüştür (Sahneye çıkan birinci Türk Bayanı olarak kendisinin orada olması gerektiğini düşünmüştür Haklılık Şeması. Bu olmadığı için de incinmiş çocuk moduna bürünmüştür.). Bu hüznünün akabinde tekrar kendisini salmış ve onu ayağa İsmail Faik Beyin ‘Kırık Kalp’ oyununda oynaması için yazdığı mektup kaldırmıştır. Afife unutulmamış olmanın memnunluğu içerisinde rolüne güzelce hazırlanmış tekrar ismine yakışır bir oyun çıkartmıştır. Lakin ülkedeki değişim rüzgarı Afife’ nin hayatını etkilememiş, tekrar birebir son ile karşı karşıya kalmıştır. Müslüman bayanı sahneye çıkarttığı için İsmail beyefendi karakola alındığı için tekrar baş ağrıları yükselmiş, o da soluğu her vakit ki üzere Dr. Suat’ın kliniğinde almıştır (Psikosomatik Mod). Bu süreçte bayanların sahneye çıkmasına müsaade verilmiş, hatta Ankara’da Türk Tiyatrosunu Himaye Cemiyeti kurulmuştur. Bu mühlet zarfında da Bedia hanım başarılarına muvaffakiyetler eklemiş, ismini duyurmayı başarmıştır. O, Afifenin ulaşmak istediği saygınlığa eşinin takviyeleriyle ulaşmıştır (Bedia Hanım’ın eşinin takviyesiyle elde ettiği muvaffakiyetlerinin karşısında Afife kendisini başarısız hissetmiştir. Halbuki onun yerinde olması gereken kişi kendisidir. Başarısızlık Şeması- Haklılık Şeması). Bu yıkımın akabinde kapısını çalan Fikret Şadi Beyefendi olmuştur. Fikret Şadi Beyefendi ise Afifeye, eşi Zabel Hanım ile birlikte organize ettikleri Trabzon cinsine katılma teklifinde bulunmuştur. Afife’ nin tiyatro aşkı 22 yaşındayken bu sefer de onu yollara düşürmüştür. Değişen ülke şartlarıyla tiyatroya ve bayana değer verilmeye başlanmıştır. Trabzon’ a vardıklarındaysa bölgenin emniyet müdürü onları karşılamıştır. Makûs talihsizlik bu ya, emniyet müdürünü görür görmez baş ağrıları yine nüks etmiştir. Zira o kişi yıllar evvel baş ağrılarına neden olan kendisine makus bayanmış muamelesi yapan Kadıköy polisidir. Afife’ nin baş ağrıları, Dr Suat’ın kliniğinin uzak olduğu bu topraklarda nüks edince derhal morfin gereksinimini da beraberinde getirmiş, takımdaki şahıslardan yardım istemiş ve İstanbul’ a dönmüştür. O sahneye çıkmak için her yolu denediyse de ondan sonraki bayanların çarçabuk sahne alıp baş tacı noktasına geliyor olmasını hiç hazmedememiştir. Trabzon’dan döner dönmez kendisine bir enjektör grubu almış, morfine olan bağımlılığı da yeterlice artmıştır (Kopuk Avungan Mod). Bu süreç içinde güzelce tiyatrodan uzaklaşmış her zamanki üzere kendisini görünmezliğe itmiştir (Sosyal İzolasyon Şeması- Toplumsal Çekilme Modu). Yaşamış olduğu her başarısızlığın akabinde insanlardan uzaklaşmış, girdiği toplumsal ortamlarda da kendisini kamufle etmiştir. (Afife Jale, gündemde kalmamayı başarısızlık olarak yorumlamıştır. Başarısızlık Şeması) Darülbedayi ise bu süreçte çok yol kat ederek Avrupa düzeyinde eserler vermeye başlamıştır. Lakin kimse Afife Jale’ ye rol teklifinde bulunmaz olmuştur. Kendisini sahneye sürenler artık onu istemedikleri için kendisinin kullanıldığını hissetmiştir. (Kuşkuculuk Şeması) Afife ikinci ve son aşkı olan Selehattin Beyefendi ile bu buhranlı vakitlerde arkadaşlarıyla gittiği gazinoda tanışmıştır. Selehattin Pınar devrin çok sevilen bestekar ve tambur sanatçısıdır. Afifenin gözlerindeki derinliği Selehattin Beyefendi şu sözlerle bestelemiştir “ Bir bahar akşamı rastladım size, sevinçli bir telaş içindeydiniz. Derinden bakınca gözlerinize, neden başınızı öne eğdiniz? İçimde uyuyan eski bir istek, dedi ki yıllardır aradığım bu. Artık soruyorum büküp boynumu, daha evvel nerelerdeydiniz?” Selehattin Pınar da Afife’nin geçtiği yollardan geçmiş, babası tarafından çalgıcı olmakla itham edilip reddedilmiş bir gençtir. O bakışlarda kendi geçmişini görürcesine sevmiştir genç bayanı ( Terk edilme Şema Kimyası). Afife’nin de hisleri ona karşılık verince evlenme kararı çabucak beraberinde gelmiştir. Bu devirde Selehattin başarılarına muvaffakiyetler eklerken, Afife ‘İlk Müslüman Tiyatro Oyuncusu’ olmanın ötesine geçememiş olmaktan ötürü çok üzgündür ( Başarısızlık Şeması). Üzüntüsünü hafifletmenin tek yolunu daima kendisini
uyuşturmakta bulmuştur (Kopuk Avungan Mod). Selehattin Beyefendi ise onu memnun etmek, yatağından kaldırmak için meskene tiyatro biletleriyle gelmeye başlamıştır. Afife katılmış olduğu tiyatro gösterisinde aranılıp sorulmamış olmasının kederini daha da çok hissetmiştir (Terk Edilme ve Duygusal Mahrumluk Şeması). Tekrar ayağa kalkmanın yolunu tiyatroya dönmek için bir şeyler yapmakta aramışsa da kimse onunla çalışmak için teklifte bulunmamıştır. Bir yandan tiyatro topluluğunda istenmemesine üzülürken (Başarısızlık, Terk Edilme Şeması ve Statü Arayıcılık Şeması) diğer yandan da kocasının ilgisini kaybetmeye başlamıştır. (Duygusal Mahrumluk ve Terk Edilme Şeması) Bir gün, onunla birlikteyken morfin vakti geçtiği için krize girmiş, meskene geldiklerindeyse morfin yapabilmek için eşinden yardım istemek zorunda kalmıştır. Bu devirlerde Selehattin Beyefendi gönlünü genç bir bayana kaptırmış, ona müzikler yazmaya başlamıştır. Bunu fark eden Afife, her ne kadar eşini çok sevse de ayrılmak istemiştir (Terk Edilme Şeması-Aşırı telefi). Geçen altı yıllık birlikteliğin akabinde ayrılmışlar ve ayrılığın akabinde hiç kimseyle görüşmek istemeyip kendisini sokağa atmıştır. Valizinin çalınmasının üzerine morfin krizine girmiş ve soluğu Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’nde almıştır. Uzunca vakit kendisini gizemli tutmuş, yemeden içmeden kesilmiştir (Sosyal İzolasyon Şeması
Psikosomatik Mod). Hastane grubunun onun hakkında tek bildiği bir morfin bağımlısı olduğudur. Hastanede geçen dördüncü yılda hekimle görüşmesi sırasında, genç hekim radyodan Selehattin Pınar’ın konuk olarak geldiği bir programı dinlerken Afife de dinlemek istemiş ve genç doktora tüm hayatını anlatmıştır. Genç tabip karşısındaki kişinin Afife Jale olduğunu anladığında ona ailesini bulabilmesi için yardım etmek istediyse de Afife tüm topluluk tarafından unutulmayı hiç sindiremediğini söylemiştir. Genç tabip da periyodun gazetecilerinden olan Nusret Safa Coşkun’ a Afife’nin şu satırlarını “Değerli efendim, ben sahneye çıkan birinci Müslüman bayan Afife Jale. Sanatımı icra ettiğim yıllarda çektiğim acı, ızdırap bu günlerde de sona ermiş değil. Size Bakırköy tımarhanesinden yazıyorum. Hakikaten sıkıntı bir durumdayım ve zat-ı alinize anlatmak istediğim çok şey var. rica ediyorum bir gün ziyaretime geliniz. Böylece gazetecilik misyonunuzu ifa ederken birebir vakitte insaniyet namına da çok olumlu bir iş yapmış olacaksınız…” göndermiştir. Nusret Safa ise genç tabibin mektubunu alır almaz hastaneye gelmiş periyodun baş doktoruyla birlikte Afife Jaleyle konuşmaya başlamıştır. Afife Jale ise şu sözlerle başlamıştır: “ Beni unutmuşlar efendim… sahneye çıktığım vakit alnımdan öpen muharrir, beni teşvik eden büyük adamlar, hayranlarım, seyircilerim, arkadaşlarım hepsi beni unuttu. Ne çabuk. Kapılarımı çalan hatırımı soran bir insan yok. Hepsi unutmuşlar… burada boğuluyorum. Tımarhane köşesinde ölmek istemiyorum. Ne yapın edin beni çıkartın buradan (N.S. Coşkun perde ve sahne sayı:6 eylül 1941). (Terk Edilme Şeması, Duygusal Mahrumluk Şeması, Statü Arayıcılık Şeması)
Genç gazeteci Afifenin ömrünün son günlerinde en büyük destekçisi olmuş hem onun ismini duyuracak o güçlü metni yazmış, hastaneden çıkartabilmek için ağabeyi Salah’ ı bulmuş, belediyeden yardım talebinde bulunup bir çok mevzuda destekçisi olmuştur. Afife kopuk aile bağlarında büyümüş savaşlarla da uygunca uzak kalmıştır. Günün sonundaysa tekrar kendi ağabeyinin yanına gidecektir. Ağabeyiyle karşılaşınca birinci sorduğu annesi ve dadısı olmuştur. İkisinin de kendisinden umutlarını kestikten sonra hayatlarında yaşama emeli kalmadığı için birbirlerine yakın vakit dilimlerinde yaşama gözlerini yumduklarını öğrenmiştir. Ağabeyinin konutundayken 1.5 yıl içinde biraz daha toparlanmış kendisine birinci geldiğindeyse yeniden tiyatro mecmuası istemiştir. Bu süreçte gazeteci dostu onu hiç yalnız bırakmamış her daim kendisini ziyaret etmiştir. Ondan son istediği ise Selehattin’ i son sefer görmektir. Selehattin Beyefendi haberi alır almaz gelmiş, geçen vakit içinde ondaki değişimi hiç anlayamamıştır. Bir vakitler aşık olduğu hoş bayandan hiç yemek yiyemediği için eser kalmamıştır. Afife kendisinden ağabeyine daha fazla yük olmamak için, Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesine tekrar naklettirmesini istemiştir. Mevtini bekleyen Afife sanata olan kocaman aşkıyla ve hüznüyle 24 Temmuz 1941 yılında Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi’ nde 39 yaşında vefat etmiştir. Cenazesini ise hayatındaki değerli 3 adam kaldırmıştır. Ağabeyi Salah, eski eşi Selehattin Pınar ve Gazeteci Nusret Safa.
O hayatı boyunca tiyatroya gönlünü vermiş, tiyatronun gelişmesi için çektiği zahmetin birileri tarafından görülmesini istemiştir. Onu yıkan da aranılıp sorulmamış ve kıymetinin bilinmemiş olmasıdır. (Terk edilme, Duygusal Mahrumluk, Statü Arayıcılık Şeması)