Şüphesiz şu an iğnelemeye başlayacağımız bu mecra 21. Yüzyıl dünyasının dev finansal ağı ve “olmazsa olmaz”ı üzere görünüyor… Şahsi kanaatim ; keşke hala takas yapıyor olsaydık! O vakit birbirimiz ile daha fazla irtibat kurar, birbirimizden korkmaz ve senede 15 gün tatil için 350 gün çalışmazdık. Bu mevzu o kadar derin ve çetrefilli ki, abartmıyorum, bu “tüketim çılgınlığı”nın önüne geçebilirsek öbür sıkıntıların büyük birden fazla zaten ortadan kalkacaktır…
Aslında her şey “her arz kendi talebini doğurur” niyeti ile başladı, sonra reklamlar ve AVM’ler birbirini kovaladı. Birinci bakışta temiz hatta yararlı görünen bu dev yapılar ve reklam kesimi, biraz irdelediğimizde, bizi nasıl baltaladığını kendisi gösteriyor. Son devrin popülerleşmekte olan psikoloji akımlarından rasyonel yaklaşımın sıraladığı irrasyonel niyetler, yani bizi ruhsal soruna sürükleyen bilişsel yapılardan ikisi çok kolaycılık ve çok talep karlıktır! Çok talep karlığı ise o daima “yarının büyükleri” dediğimiz çocuklarda daha mı çok görüyoruz güya? Yada siz?! Niçin daima daha âlâ (!) bir telefon almak zorundasınız? Moda niye her sene değişir? Bilhassa erkek modası? Yakın tanıyanlar bilir beni, mana veremem, tek farkı üzerindeki çizgiler ve benekler olan bir ekip elbiseyi niçin almam gerekir ki? Reklamlar yolu ile bütün bunlara ikna olduktan sonra sıra kolay ulaşmaya gelir ki bunun vesilesi ise mantar üzere türeyen AVM’lerdir… Yalnız bu noktaya ulaştığımızda o denli bir kısır döngü içine gireriz ki; akıllara ziyan! Bütün bunlara sahip olmak için daha çok çalışırız, çalışırız amma o denli lalettayin bir iş de bizi kurtarmaz; yaptığımız iş de havalı olmalı, değil mi? Defaatle şahit olmuşumdur; yarısı kadar maaş verildiği halde, sadece “cam bina”da yahut AVM de çalışmak için iş değiştirenlere. Sonuç; size daha fazla mal satmaya çalışan beşerler için daha fazla çalışıyoruz ve sırf kendimizi tüketiyoruz… Evet fark ettim bahsimizin dışına çıktım, affedersiniz… Çok talep karlık dedik; pekala, niye talep ediyoruz bütün bunları, niçin gereksinim duyuyoruz? İşte burada da karşımıza Abraham Maslow’un gereksinimler hiyerarşisi tablosu çıkıyor. Bunu da kabaca şöyle sıralayabiliriz;
1. Fizyolojik ihtiyaçlar (nefes, besin, su, cinsellik, uyku, istikrar, boşaltım)
2. Güvenlik ihtiyacı (vücut, iş, kaynak, etik, aile, sıhhat, mülkiyet güvenliği)
3. İlişkin olma, sevgi, sevecenlik ihtiyacı (arkadaşlık, aile, cinsel yakınlık)
4. Saygınlık ihtiyacı (kendine hürmet, itimat, muvaffakiyet, oburlarının hürmeti, diğerlerine saygı)
5. Kendini gerçekleştirme gereksinimi
Maslow; bu sıralamanın insanın kademe kademe muhtaçlıklarını belirttiğini, istisnalar olmakla birlikte bir kademe geçilmeden başkasına ulaşılamayacağını tabir eder. Haklılık hissesi da vardır; besin bulamayan yahut teneffüs sorunu yaşayan bir insanın bir ahbap kümesi yahut sistemli bir toplumsal hayat talebi ikinci plana düşer doğal olarak…
Listeyi göz önüne aldığımızda; Yayınlanan reklamların çabucak hepsinde bu tablodan kesimler bulabilirsiniz. Reklamlarda tema olarak kullanılan bu temel gereksinimler, bizlere; “bunlara sahip olmazsanız bu gereksinimlerinizi karşılayamazsınız” veyahut “bunu aldığınız takdirde tercih sebebi olursunuz” iletisini vermektedir. Parfüm kullanan bayanın veyahut modaya uygun giyinmiş erkeğin karşı cinsi tarafından beğeniliyor olması, hatta ve hatta bazen bu iletilerin çocuklarımızın dahi hayatında yeri olan dondurma ve besin reklamlarına yerleştirilmiş olması durumun vahametini arttırmaktadır. Yeniden muhakkak bir eseri kullananların yakın insani(!) ilgiler içinde olduğunu gösteren reklam örnekleri de hayli fazladır… Freudian ekol baz alınarak bilhassa çocuk ve ergenlerdeki saldırganlık ve “özgürlük” örtüsü altına gizlenmiş asilik yapısını besleyen reklamlarda mevcuttur. Eseri tüketen gencin daha hazır karşılık yahut daha tanınan yahut kahramanca işler başaran ve bilhassa ebeveyn sevgisini kazanan bir rol sergiliyor olması gençlerimizi ve çocuklarımızı etkilemektedir.
Peki; bunları konuştuk, haklılık hissesi da var, ruh sıhhatimize olumsuz tesiri nasıl oluyor? Bu durumların en temeldeki götürüsü hayat tatmini ve özgüvenimizde oluşturduğu tahribattır. Bir kümeye dahil olmanın / olabilmenin veyahut okul içinde tanınan olmanın yolu ferdî meziyetlerimizden fazla giydiğimiz marka, kullandığımız elektronik aletler ve “takıldığımız” yerler olmaya başlamışken, beşerler kendilerini tükettikleri eşyalardan ibaret hale getiriyorken; bireyin biricikliği ortadan kalkıyor! Herkeste var ve herkes gidiyor diye yapılan faaliyetler, tüketilen eserler bizi biz olmaktan çıkartıp “herkes” haline getiriyor. “Herkes” olabilecek maddi durumu olanlar kendi biricikliğini yaşayamamanın eksikliğini yaşarken ; bu husus merkezli toplumun içinde kalmış beşerler ise tüketemeyişlerini bir eksiklik kabul ederek özgüven eksikliğinin / ruhi çöküntünün içine düşüyorlar. Bu kadar ile kalmıyor; “Herkes”ler; “herkes” kalabilmek yani tüketebilmek için daha çok çalışmanın kederine düşüyor, daha çok kazanmanın kaygısına, pekala ne oluyor? Kendi biricikliklerini yaşayamadıkları üzere bugünlerini de yaşayamıyorlar, bu da onları gereksinimler pramidinin en zirvesine yani kendini gerçekleştirmeye yani kendini yaşamaya, biricikliğine biraz daha uzaklaştırıyor. Hayat tatmini zati olmayan bu herkesler bir de dönüp artlarına bakıyorlar ki; ömür tarlasının yarısı yürünmüş ve bir avuç ekin dahi ekilememiş, işte bu mevt anksiyetesini doğuruyor ve ruhsal sorunlar dökülmeye başlıyor… Elde var tükenmişlik ve elde yok; SEN!
Peki ya “herkes” olamayanlar?.. Bu soru sorulunca İbrahim Tatlıses’in o meşhur meyhane sahnesi canlanıyor gözümde :
“-hepsinin flütü varmış ha… hepsinin flütü varmış! Neden benim oğlumun flütü yok ulen! Neden!! Söylesenize kaç para ulen bi flüt! Kaç para ulen! +Oğlum, kendine gel , senin üzere adama yakışıyor mu? -Adam mı? Oğluna flüt alamayan adam mı olur Faik baba!”
Şimdi de sahne farklı gereç farklı lakin ortam birebir “hepsinin tableti var baba/abi/anne” , “hepsi falanca markayı giyiyor” pekala sonuç? İmkan yoksa alamamak. Yahut aileyi zora sokarak almak, pekala niye ? Zira kendi değerimizi ve biricikliğimizi unuttuk! Alınamaması halinde çocuk kümeye dahil olamaz , özgüven sorunu yaşar, ebeveynin durumu ise tam bir tükenmişlik ve çaresizlik halidir.
Diğer taraftan “herkes” olabilenlerin çocukları ve bazen de kendileri “aşırı kolaycılık” kurbanı olurlar. Vakit sonra bu irrasyonel inanış hayatın tamamına sirayet eder, gerçek hayat ile karşılaştıklarında bilhassa de duygusal ve insani alakalarda; karşısındakini birey olarak değil unsur olarak gören kişi, ona beklediği üzere kolay ulaşamaması halinde çöküşe girer, varlıklarını ve muvaffakiyetlerini sorgulamaya yönelebilirler.
Bu birinci bakışta görünenler , birde insani durumumuz var… Beşerler artık birbirleri ile muhatap olmak yerine tükettikleri ile muhatap olduklarından birbirlerini daha az tanır daha çok korkar oldular. Öteki taraftan konuşmamak , bağlantı kurmamak şiddeti beraberinde getiriyor. Çocuklar ve gençler ortasında akran zorbalığı, aile içi şiddet ve iş yerlerinde mobing, içinde yaşadığımız durumun doğal sonucu. He tabi birde beşerler irtibat kurmadıkları için daha rahat “herkes” olabiliyor. Şayet konuşulsa, diyalog kurulsa bireyler birbirleri ortasındaki farklılıkları fark edecek yani biricik ve özel olduklarını görebilecekler! Günümüzde diyalog dahi tüketim üzerine konseyi; “ falanca telefonun kamerası süper” “bi otomobil yapmışlar 7 ileri vites “ vesaire , cervantes’in don kişot’undan bahsetmiyor çocuklar; yahut gençler Namık Kemal’in sergüzeşt-i ali bey’ini konuşmuyor. Bunları konuşmamaları, toplum olarak üretkenliğimizi köreltip daha fazla tüketime boğarken, bireyin üretmek ve başarmak sonucunda elde ettiği haz, itimat ve muvaffakiyet hissinin yerine tüketim sonucu elde edilen o yapay hazzı koyuyor, yeni jenerasyonların bu sentetik hisler ile uyumasına sebebiyet veriyor.
Sıkılmayacağınızı bilsem sayfalarca müellif, saatlerce konuşabilirim bu cerahatli mevzuyu, lakin son diyeceğim şu; AVM koridorlarını, süslü vitrinleri ve billboardları unutun gitsin, SEN; içinde bir yerdesin!